Samsun'un tarihi boyunca yaşanan önemli olaylar şehrin gelişimini nasıl etkiledi?

05.07.2025

Selahattin ÇEKİÇ

Samsun'un tarihi boyunca yaşanan önemli olaylar, şehrin gelişimini çeşitli yönlerden derinlemesine etkilemiştir. Bu etkiler, şehrin coğrafi konumu, demografik yapısı, ekonomik faaliyetleri, kentsel dönüşümü ve kültürel yaşamı üzerinde belirleyici olmuştur.

İşte Samsun'un gelişimini etkileyen önemli tarihi olaylar:

1. Tarih Öncesi ve Antik Çağlardaki Erken Yerleşimler ve Dönüşümler Samsun'un yerleşim geçmişi M.Ö. 60.000 yılına kadar uzanan Eski Taş Çağı'na dayanır ve Karadeniz Bölgesi'ndeki bilinen en eski insan yerleşimlerinden biri olan Tekkeköy Mağaraları'nda keşfedilen katmanlarla bu durum doğrulanmıştır. M.Ö. 5000-3500 yıllarında Kaşkalar tarafından Dündartepe Höyüğü'nde bir yerleşim kurulmuştur. Ardından Hitit, Pers, Makedon, Pontus, Roma ve Bizans egemenlikleri görülmüştür.

Ticaret Merkezi Kimliği: Antik dönemde "Amisos" olarak bilinen şehir, kereste, balık, şarap, zeytinyağı, fındık, tahıl, tuz, yün gibi ürünlerin ihraç edildiği önemli bir ticaret limanıydı. Kentin, Kızılırmak ve Yeşilırmak deltalarının verimli toprakları arasında yer alması ve Kuzey Anadolu Dağları'nın bölgede alçalması sayesinde İç Anadolu'ya kolay ulaşım sağlaması, Samsun'un hızla bir ticaret kenti olarak gelişmesini sağlamıştır. Fener Burnu'nun fırtınaları keserek gemilere güvenli liman sunması da deniz ticaretini kolaylaştırmıştır. Milet Kolonizasyonu ve Ekonomik Gelişme: M.Ö. 7. yüzyılda Foçalılar veya Miletliler tarafından kolonileştirilmesiyle Samsun, ticari yönden örgütlenerek hızla gelişmiş ve Karadeniz kıyısındaki birçok kent henüz "emporion" seviyesini aşamamışken ticari merkez haline gelmiştir.

2. Türk Egemenliği ve Osmanlı Dönemi

İki Samsun'un Ortaya Çıkışı: Malazgirt Meydan Muharebesi sonrası Anadolu'ya giren Danişmendliler, mevcut "Gâvur Samsun"un (Amisos) yanına "Müslüman Samsun" adıyla yeni bir yerleşim kurmuştur. Bu iki şehir arasında gelişmiş ticari bağlar bulunmaktaydı. Bu dönemde inşa edilen Samsun Kalesi şehri tahkim etmiştir. Osmanlı Topraklarına Katılım: I. Mehmed döneminde her iki şehir de Osmanlı Devleti topraklarına katılarak birleştirilmiştir. Durgunluk ve Canlanma: 15., 16. ve 17. yüzyıllarda nispeten önemsiz bir iskele kenti olan Samsun, bu dönemlerde eşkıya saldırılarına maruz kalmış ve nüfusu köy düzeyine kadar düşmüştür. Ancak 19. yüzyılın ortalarından itibaren tütün ekiminin yaygınlaşması ve buharlı gemi ticaretinin başlamasıyla tekrar gelişmeye başlamıştır. Tütün, Samsun'un ve Bafra'nın iklim ve toprak yapısına o kadar uygun hale gelmiştir ki, kısa zamanda dünya çapında ün kazanmış ve 19. yüzyıl sonunda dış ticarette ilk sırayı almıştır. Demografik ve Kültürel Yapıdaki Değişim: 19. yüzyıldan itibaren Kafkasya'dan gelen Çerkez ve Nogay muhacirleri gibi birçok göçmen Samsun ve çevresine iskan edilmiştir. Bu göçler, tütün tarımı için işgücü sağlarken, Samsun'un etnik ve dini yapısında da değişime neden olmuş, şehir kozmopolit bir yapıya bürünmüştür. 1893 nüfus sayımına göre şehir nüfusunun %49.4'ü Müslüman, %48.6'sı Rumlardan oluşmaktaydı. 1869 Büyük Samsun Yangını ve Yeniden İmar: 1869'daki Büyük Samsun Yangını, şehrin neredeyse tamamını yok etmiş, ancak yangın sonrası Fransız bir mimara çizdirilen planla modern bir şekilde yeniden imar edilmiştir. Bu yangın, eski yapıların kaybına neden olsa da, modern şehir planlamasına geçiş için bir fırsat sunmuştur.

3. Milli Mücadele Dönemi

Kurtuluş Savaşı'nın Başlangıç Noktası: Mondros Mütarekesi sonrası işgallere karşı direnişin başladığı dönemde, Samsun'da Rum çeteleri ile Türk halkı arasında çatışmalar yaşanmıştır. 19 Mayıs 1919'da Mustafa Kemal'in Bandırma Vapuru ile Samsun'a gelişi, Kurtuluş Savaşı'nın fiili başlangıcı olarak kabul edilir. Mustafa Kemal, bölgedeki olayları araştırmış ve işgalcilere karşı bizzat Türk direniş örgütlerinin kurulmasında etkin rol oynamıştır. Bu olay, Samsun'a "19 Mayıs Kenti" unvanını kazandırmıştır. Rum Nüfusun Tehciri: 1922'deki Yunan bombardımanı sonrasında, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin aldığı kararla Karadeniz sahilindeki Rumların tehciri sistematik hale gelmiştir. Bu olay, şehrin demografik yapısında önemli bir değişime yol açmıştır.

4. Cumhuriyet Dönemi

Nüfus Mübadelesi ve Demografik Değişim: Cumhuriyet'in ilanıyla birlikte Samsun, il statüsü kazanmıştır. 1923 Mübadelesi ile şehirdeki Rum nüfus Yunanistan'a göç etmiş, yerlerine Yunanistan'dan gelen özellikle tütüncü Türk mübadiller iskan edilmiştir. Bu, şehrin demografik yapısını kökten değiştirmiş ve gayrimüslim oranı büyük ölçüde azalmıştır. Tütün Ekonomisi ve Sanayileşme: Cumhuriyet döneminde tütün sektörü ulusal kalkınmanın önemli bir unsuru olarak görüldü ve sektöre yapılan devlet yatırımlarıyla Samsun, önemli bir tütün sanayi merkezine dönüşmüş, binlerce işçi istihdam edilmiştir. Özellikle 1960'lı yıllarda on binlerce tütün işçisi kadının çalıştığı Samsun, modern bir işçi kenti kimliği kazanmıştır. Ancak 1980'li yıllarda tütün sanayiinin önemini kaybetmesiyle şehirde ekonomik daralmalar ve işsizlik yaşanmış, bu durum göçe neden olmuştur. İç Göçler ve Kültürel Bütünleşme: Cumhuriyet döneminde, özellikle Doğu Karadeniz ve çevre illerden Samsun'a önemli iç göçler yaşanmıştır. Özellikle 1960'lı yıllardan itibaren Gümüşhane'den ekonomik nedenlerle Samsun'a göç hızlanmıştır. Bu göçler, Samsun'un kültürel çeşitliliğini artırmış ve Gümüşhaneliler kendi geleneklerini (düğün, yemek, çocuk oyunları, cenaze, doğum) Samsun'da yaşatmaya devam etmişlerdir. Hemşeri dernekleri, bu kültürel mirasın korunmasında önemli rol oynamıştır. Gümüşhanelilerin işgücü piyasasında bedensel işçilikten (1. kuşak) ticarete (2. kuşak) ve yatırımcılığa (3. kuşak) geçişi, ekonomik kalkınmaya katkı sağlamıştır. Kentsel Gelişim ve Kamu Yatırımları: Samsun, ekonomik büyümesine paralel olarak Cumhuriyet döneminde kamusal hizmet alanlarında önemli yatırımlar almıştır. Ulaşım Altyapısı: Samsun-Sivas demiryolu hattı 1932'de tamamlanarak şehrin iç bölgelerle bağlantısını güçlendirmiştir. Samsun Limanı, 1950'lerde inşaatına başlanmış ve 1963'te hizmete girerek Türkiye'nin Karadeniz'deki en büyük ve demiryolu bağlantısı bulunan tek uluslararası limanı olmuştur. Karayolları (Samsun-Sivas, Samsun-Bafra-Alaçam) yapılmış veya iyileştirilmiştir. Hava ulaşımı 1957'de başlamış, 1998'de Çarşamba'da uluslararası bir havalimanı açılmıştır. 2010 yılında hafif raylı sistem (tramvay) işletime girmiştir. Sağlık Hizmetleri: 1963 yılında İşçi Sigortaları Kurumu Hastanesi, Devlet Hastanesi, Göğüs Hastalıkları Hastanesi gibi birçok sağlık kuruluşu Samsun'da hizmet vermekteydi. Bafra, ilin tütün yetiştiriciliği açısından önemi nedeniyle devlet hastanesine sahip ilk taşra ilçesi olmuştur. Samsun, sağlık alanında en fazla yatırım alan illerden biri olmuştur. Eğitim Altyapısı: Şehirdeki okuma yazma oranı, özellikle kadın okuryazarlığı açısından yüksek tespit edilmiştir. Maarif Koleji (Samsun Anadolu Lisesi), ülke çapında yabancı dille eğitim veren 6 kolejden biri olarak 1955'te açılmıştır. Türkiye'nin dördüncü Kız Teknik Öğretim Olgunlaşma Enstitüsü de 1960 yılında Samsun'da hizmete girmiştir. Kültürel ve Sportif Faaliyetler: Samsun, Karadeniz şehirleri arasında kültürel faaliyetlerde öncü olmuştur. Nemlizade Tiyatrosu gibi erken dönem tiyatrolar ve sinema salonları bulunmaktaydı. Türkiye'nin altıncı Devlet Opera ve Balesi Samsun'da açılmıştır ve Karadeniz Bölgesi'nde tektir. 1965 yılında beş yerel kulübün birleşmesiyle Samsunspor Kulübü kurulmuş ve ulusal liglerde kenti temsil etmiştir.

Sonuç olarak, Samsun'un tarihi boyunca yaşadığı bu önemli olaylar, şehrin coğrafi ve stratejik konumuyla birleşerek sürekli bir dönüşüm ve gelişim içinde olmasını sağlamıştır. Özellikle tütün sektörünün ve liman faaliyetlerinin etkisiyle sağlanan ekonomik büyüme, kamu yatırımlarını tetiklemiş ve şehri Karadeniz Bölgesi'nin en gelişmiş merkezi haline getirmiştir. Bu dinamik gelişim, yerel, ulusal ve küresel faktörlerin etkileşimiyle şekillenmiştir.